Rys historyczny. Fazy budowy i rozbudowy.
W świetle najnowszych badań archeologicznych potwierdzono fakt, że pierwsza XIII w. siedziba biskupów krakowskich w Iłży znajdowała się na terenie starego miasta położonego w odległości 2 km na północ od dzisiejszego. Miasto to lokowane było na prawie niemieckim przed 1260 r.
Ta pierwotna siedziba uległa zniszczeniu prawdopodobnie w wyniku najazdów tatarskich w 1240 lub 1241 i 1260 roku. Prawdopodobnie owe zniszczenia stały się przyczyną przeniesienia lokacji miasta w obecne miejsce na przełomie XIII/XIV w Jan Długosz przypisuje wzniesienie murowanego zamku biskupowi Janowi Grotowi w latach 1326 – 47.W materiale archeologicznym brak potwierdzenia istnienia w tym miejscu wcześniej zamku drewnianego. Stwierdzono natomiast, że zamek postawiono bezpośrednio na pierwotnym podłożu.
Około 30 lat później zamek został rozbudowany przez następnego biskupa Floriana z Mokrska. Jemu też przypisuje się obwarowanie miasta i zamku kamiennym murem. Zamek wzniesiono na szczycie stromego, naturalnego wzgórza dominującego nad miastem. Niewątpliwie, co udowodniły dodatkowo przeprowadzone badania archeologiczno – architektoniczne najstarszym elementem założenia jest kamienna, cylindryczna wieża z obwodem warownym.
Wjazd do zamku znajdował się od strony zachodniej. Strzegła go wieża przedbramna. Dodatkowym wzmocnieniem obronności był też prawdopodobnie znajdujący się tu drewniany podnoszony most.
W kolejnej fazie rozbudowy zamku średniowiecznego ( I poł. XV w ) za biskupa Jana Konarskiego a później Filipa Padniewskiego przekształcono zamek w renesansową warownię. Rozebrano gotyckie zabudowania zastępując je regularną zabudowa widoczną na najstarszych zachowanych przekazach ikonograficznych. Około 1560 roku dotychczasowe przedzamcze otoczono murem obwodowym przekształcając je tym samym w zamek dolny (niski ).Od strony zachodniej wzdłuż wzniesionych w XV w. filarów mostowych zbudowano mur kurtynowy z trzema bastejami. W trakcie kolejnej rozbudowy w połowie XVII wieku za biskupa Marcina Szyszkowskiego przeprowadzono prace wiążące się z umocnieniem fortyfikacji oraz zabudową podzamcza. W tym też okresie zbudowano kurtynę północna i kolejną basteję w narożniku północno – zachodnim. Na zamku dolnym ulokowano siedzibę starosty zamkowego oraz służby. Pobudowano tu stajnie oraz budynki gospodarcze. Główne jednak prace skoncentrowano na rozbudowie i upiększeniu zamku górnego. Jak widać na przekazach ikonograficznych dom duży oraz wieżę wjazdową zwieńczono attyką. Wieża główna w narożniku wschodnim przykryta została bogato rozczłonkowanym blaszanym hełmem.
Główne wejście do pomieszczeń mieszkalnych zamku górnego wiodło z bramy wjazdowej na parterze zlokalizowano pomieszczenia gospodarcze i administracyjne. Funkcje reprezentacyjne przejęło piano mobile. Wnętrza były bogato dekorowane. Dekoracja objęła ściany, sufit, otwory drzwiowe i okienne, wejścia artykułowane były marmurkowanymi portalami. Nad bramą wjazdową umieszczono kaplice z oknem skierowanym w stronę miasta. Okno to umożliwiało słuchanie mszy przez mieszkańców miasta.
W 1655 roku zamek został zniszczony podczas potopu szwedzkiego. Zniszczenia te były przyczyną restauracji budowli w 1670 roku prze biskupa Andrzeja Trzebnickiego, w 1732 roku restauracji dokonał kardynał Lipski a kolejne wielkie prace remontowe przeprowadzono w 1750 roku z inicjatywy biskupa Andrzeja Załuskiego a później w 1782 roku za biskupa Kajetana Sołtyka.
Tak rozbudowana rezydencja biskupów krakowskich pomimo zniszczenia dokonanego w czasie potopu szwedzkiego przetrwała do połowy XVIII wieku. Od tego czasu zamek popada w ruinę, ostatniej naprawy zamku dokonano w 1782 roku wymieniając dach na gontowy. Wykonane wówczas prace inwentaryzacyjne dóbr biskupich pokazują zamek jako zrujnowany, bez szyb, ze zniszczonymi posadzkami i bramami oraz porozbijanymi piecami kaflowymi.
W 1789 roku na mocy postanowień Sejmu Czteroletniego dobra biskupów krakowskich skonfiskowano na rzecz Skarbu Państwa. Zamkowe oficyny stopniowo wydzierżawiano użytkując tylko niewielką jego część. W 1791 roku spłonęła brama wjazdowa i siedziba starosty. Po rozbiorach zamek stał się własnością państwa austriackiego i urządzono w jego ruinach lazaret. Dzieła zniszczenia dokonał pożar który wybuchł podczas zabawy urządzonej po wyjściu wojsk austriackich. Część elementów budowli rozebrano gdyż groziły zawaleniem. Ostatni lokator opuścił zamek w 1812 roku. Od tego czasu zamek stał się miejscem pozyskiwania budulca dla miasta. Nie przeszkodził temu nawet nowy właściciel książę Tadeusz Lubomirski, który kupił zamek a następnie przekazał go na rzecz Towarzystwa Opieki Nad Zabytkami Przeszłości, które miało rozpocząć jego odbudowę. Zanim się ona rozpoczęła zamek ponownie ucierpiał podczas działań wojennych w trakcie I wojny światowej, a następnie w trakcie kampanii wrześniowej w 1939 roku. Zniszczeniu uległa wówczas przede wszystkim wieża służąca za doskonały punkt obserwacyjny. W ciągu swojej blisko 700 letniej historii zamek przeżywał wzloty i upadki. Jednak o jego pozycji świadczą ludzie, którzy tu mieszkali i przebywali. Na zamku częstymi gośćmi byli królowie polscy.
Plan zamku wg. prof. Rozpędowskiego
W 1410 roku po raz pierwszy na zamku gościł król Władysław Jagiełło w trakcie podróży w towarzystwie hrabiego sycylijskiego Hermana. Był tu następnie w 1411, 1420 wraz z poselstwem cesarskim, 1424 oraz 1432.W 1501 roku odwiedził Iłżę Aleksander Jagiellończyk, a 10 lat później król Zygmunt Stary wraz z dostojnikami królewskimi i magnatami. W 1607 roku 3 dni po bitwie Guzowskiej odpoczywał tu Zygmunt III.W 1637 roku na zamku w Iłży poznał król Władysław IV swoją małżonkę Cecylię Renatę. Częstymi gośćmi biskupów krakowskich byli również dostojnicy kościelni. W 1563 roku Filip Padniewski przywitał u wrót miasta nuncjusza Commendoniego. W 1573 roku przebywał tu biskup Montluc a w 1596 roku zatrzymali się tu w drodze do Warszawy kardynał Gaetano i nuncjusz Maluspino. Chętnie gościł tu też biskup Szyszkowski otaczający miasto swoim mecenatem. Do schyłku XVIII wieku zamek był też siedzibą starosty klucza dóbr iłżeckich i pełnił rolę ważnego centrum administracyjnego.
