Iłżecki wrzesień 1939 roku
Iłża i jej okolice były terenem jednej z najkrwawszych bitew w wojnie obronnej w Polsce, którą Niemcy nazwali „Bitwą radomską”.
7 września wojska niemieckie wchodzące w skład 10 Armii Niemieckiej rozbiły zgrupowanie wojsk polskich w rejonie Końskich i 8 września zajęły Radom, zamykając w okrążeniu grupę operacyjną obwodowej armii „Prusy” pod dowództwem gen. bryg. Stanisława Skwarczyńskiego.
Samej Iłży bronił 7 pułk piechoty Legionów pod dowództwem płk Władysława Muzyki. Na przedmieściach Iłży, w Piłatce i Seredzicach, stoczyła bój 3 dywizja piechoty Legionów dowodzona przez płk Mariana Turkowskiego. 12 dywizja piechoty pod dowództwem gen. bryg. Gustawa Paszkiewicza walczyła na wschód od Iłży, w Kotlarce oraz Rzechowie. Resztki 36 dywizji piechoty rezerwowej dowodzone przez ppłk Przemysława Nakoniecznikoffa w rejon Iłży dotarły już po zakończeniu walk i dozbrajając się na pobojowisku z różnym skutkiem przedzierały się za Wisłę.
Bezpośrednim celem jednostek polskich walczących pod Iłżą było osiągnięcie linii Wisły i przeprawa na jej wschodni brzeg przez most w Solcu. Manewr ten miał odbyć się w trzech etapach: 8 września – osiągnięcie rejonu Iłży, 9 września lasy na południe od Zwolenia, 10 września – lasy na zachód od Solca.
Jednostki polskie biorące udział w bitwie pod Iłżą:
3 dywizja piechoty Legionów – płk Marian Turkowski
7 pułk piechoty Legionów – płk Władysław Muzyka
8 pułk piechoty Legionów – ppłk Antoni Cebulski
9 pułk piechoty Legionów – mjr Wacław Korsak
3 pułk artylerii lekkiej Legionów – ppłk Tomasz Nowakowski 12 dywizja piechoty – gen. bryg. Gustaw Paszkiewicz
51 pułk piechoty Strzelców Kresowych – ppłk Emil Fieldorf
52 pułk piechoty Strzelców Kresowych – ppłk dypl. Jan Gabryś
54 pułk piechoty Strzelców Kresowych – ppłk dypl. Franciszek Pokorny
52 Kresowy Pułk Artylerii – ppłk Józef Kuberski
Grupa płk dypl. Kazimierza Glabisza
batalion zbiorczy z oddziałów 93 i 154 pp
batalion zbiorczy z resztek pułku zbiorczego 16 DP
51 dywizjon pancerny -mjr Henryk Świetlicki
Wehrmacht
Przeciwko jednostkom południowego zgrupowania armii „Prusy” w bitwie pod Iłżą stanęły jednostki wchodzące w skład XV korpusu zmotoryzowanego z 10 armii gen. artylerii Walthera von Reichenau. W rejonie Iłży walczyły jednostki 3 dywizji lekkiej dowodzonej przez gen. mjr Adolfa Kuntzena, na zachód od Iłży operowały jednostki 2 dywizji lekkiej gen. por. Georga Stumme. Na rzecz jednostek niemieckich działały również samoloty Luftwaffe.
Zamiarem strony niemieckiej było okrążenie i odcięcie zgrupowania wojsk polskich od mostów na Wiśle .
1,2,3 dywizje lekkie,
29 dywizja zmotoryzowana,
4 i 46 dywizja piechoty.
Jednostki niemieckie biorące udział w bitwie pod Iłżą:
Oddział wydzielony z 3 dywizji lekkiej
9 pułk kawalerii zmotoryzowanej- płk Wilhelm Dietrich von Ditfurth
2 kompania czołgów z 67 batalionu czołgów
I dywizjon 80 pułku artylerii lekkiej
I dywizjon 22 pułku artylerii przeciwlotniczej- mjr Weissem
Obrona Iłży.
Rano 8 września oddziały 3 dywizji piechoty zajęły Iłżę. Tymczasem 3 dywizja lekka osiągnęła już Sienno
W związku z tym dowódca 3 DPLeg. wydał dowódcy 7 ppLeg. płk Muzyce aby za wszelką cenę utrzymać miasto. Do Iłży płk Muzyka wraz z II batalionem 7 ppLeg. i większością oddziałów pozabatalionowych dotarł przed godziną 9. Przed południem niemiecki 9 pułk kawalerii zmotoryzowanej pod dowództwem płk. Wilhelma Dietrich von Ditfurtha uderzył na Iłżę od strony wsi Piłatka , został jednak powstrzymany z dużymi stratami.
Nie powiodły się również następne ataki niemieckie. Całodziennej bitwie towarzyszyły nieustanne naloty lotnictwa niemieckiego i zmasowany ogień artylerii. Straty polskie były duże lecz Iłży nieprzyjaciel nie zdobył. Tymczasem Niemcy otoczyli miasto od wschodu i północnego wschodu siłami pośpiesznie ściągniętych 3 dywizji lekkiej i 29 dywizji zmotoryzowanej. W tej sytuacji dowódca 3 dywizji piechoty, płk. Marian Turkowski postanowił przebić się nocą do lasów małomierzyckich. O godz.21 ruszyło z płonącej Iłży polskie natarcie na Pałatkę. Niemiecki 9 pułk został rozbity, lecz 3 dywizja piechoty, pozbawiona dowództwa (płk. Turkowski został ciężko ranny) uległa rozproszeniu.
Nie powiodło się również nocne natarcie 12 dywizji piechoty na Kotlarkę i Prędocin. Jedynie nieliczna grupa żołnierzy zdołała przeniknąć do lasów małomierzyckich. 10 września gen. St. Skwarczyński wydał rozkaz o rozwiązaniu grupy operacyjnej.
Nieprzyjaciel zaliczył bitwę pod Iłżą do największych bitew w Polsce, podczas kampanii wrześniowej , przyznając się do poniesienia dużych strat.
