Na pobliskich cmentarzach żydowskich odnalezione zostały do tej pory dwa nagrobki osób pochodzących z Iłży. Miejsce ich urodzenia znane jest dzięki informacji umieszczonej w epigrafie, w którym podana została jidyszowa nazwa Iłży, brzmiąca Drlicz.
Drilcz, Drildz, Iłża, cmentarz żydowski w Starachowicach
Fragment inskrypcji na macewie Estery Małki bat Mosze. Nazwa miasta Iłży w języku jidysz. (Fot. ŁB, 2020)
Pierwszy nagrobek zachował się w Szydłowcu na nowym cmentarzu żydowskim przy ul. Wschodniej. Macewa stoi na grobie Jehudy Lejbla syna Mosze Cwi, rzezaka rytualnego z Iłży, zmarłego 16 czerwca 1916 roku. Drugi nagrobek odnaleziony został na starachowickim cmentarzu żydowskim przy ul. Bieszczadzkiej. Macewa upamiętnia śmierć Estery Małki córki Mosze. Stela stoi w ostatnim rzędzie, licząc od bramy wejściowej.
13 marca 1877 roku, Moszek Zylberberg, mający 20 lat wyrobnik z Iłży, zjawił się w obecności Nuty Sztajnmana i Towii Frydmana w iłżeckim urzędzie stanu cywilnego, aby zgłosić urodzenie córki, która przyszła na świat 13 lutego 1870 roku, we wsi Kajetanów. Matką małej Estery była Dwojra z domu Szwarcberg. Nie jest znana przyczyna opóźnienia zgłoszenia, jednak zdążało się, że rodzice „zapisywali” swoje dziecko do ksiąg długo po jego przyjściu na świat. Znane są przypadki, że metrykę narodzenia otrzymywały nawet dorosłe już osoby.
Metryka Ester Małki Zylberberg urodzonej w Kajetanowie w 1870 roku. W tekście jest błąd popełniony przez urzędnika stanu cywilnego, który zamiast imienia wybranego przez rodziców wpisał imię matki – Dwojra.
Nie zachowały się księgi zgonów Gminy Żydowskiej w Wierzbniku, zatem za metrykę zejścia Ester Małki musi posłużyć jej epitafium. W treści inskrypcji podane jest jej imię Estera Malka, imię ojca oraz miejscowość, z której pochodził. Nazwa miasta to Drilcz (daled, resz, jod, lamed, tet, szin), czyli Iłża. Rodzina Zylberbergów mieszkała jednak w Kajetanowie.
Nagrobek Estery to tradycyjna macewa w formie steli. Płyta wykonana jest z piaskowca białego. W przyczółku flankowanym akroteriami z motywem stylizowanej palmety, znajdują się przedstawienia ptaków nieznanego gatunku, oraz lichtarze ze świecami. Symbole te można dość szeroko interpretować. Warto zaznaczyć, że zarówno ptaki jak i świeczniki są typowymi przedstawieniami treści symbolicznych na nagrobkach kobiet. Świece stojące w skrajnych lichtarzach są złamane. Można to interpretować, jako przerwanie życia w sile wieku. Tak było w rzeczywistości, bowiem Estera Małka w chwili śmierci miała 42 lata. Data jej zgonu to 14 ijar 672 według krótkiej rachuby, po przeliczeniu na kalendarz gregoriański to środa 1 maja 1912 roku.
Lico macewy. Kolumny z kanelowaniem to swoista architektura nagrobków żydowskich interpretowana jako brama, czyli symbol przejścia. (Fot. ŁB, 2020)
Poniżej pierwsze dwa wersy inskrypcji w tłumaczeniu na język polski:
(1) Pani Ester Małka córka pana Mosze z Iłży. Odeszła
(2) 14 ijar 672.
cmentarz żydowski w Starachowicach, Iłża, Łukasz Babula, Drilcz, Drildz,
Zwieńczenie nagrobka. W płycinie symbole występujące tradycyjnie na nagrobkach kobiet. (Fot. ŁB, 2020)
Dalsza część epigrafu wymaga rekonstrukcji, bowiem nie zachował się on w całości. Lico steli jest zniszczone prawdopodobnie, oddziaływaniem czynników atmosferycznych, stąd trudności w odczytaniu wszystkich wersów napisu. Interesującą wartością tej inskrypcji jest akrostych tworzący imiona zmarłej.
Cmentarz żydowski w Wierzbniku został założony w ostatniej dekadzie XIX wieku. Z pewnością spoczywa na nim więcej Żydów pochodzących z Iłży, tak jak i na iłżeckim cmentarzu pochowani są Żydzi z Wierzbnika, co dokumentują księgi metrykalne dla wyznania mojżeszowego.
